خوزستان، بزنگاه تغییر اقلیم؛
داستان جلگه خوزستان و سیلابی شدن در بارش های سیلابی
ما دیجیتال: مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی، زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور معتقد می باشد در خوزستان همیشه آب جریان داشته و رخدادهای چند سانتی متری، کیلومترها پژواک خواهد داشت که عمده ترین دلیل آن تغییر اقلیم است؛ بدین جهت این استان در بزنگاه تغییر اقلیم قرار دارد و در صورتیکه برای مواجهه و سازگاری آماده شویم، پیروز این نبرد هستیم، در غیر این صورت زور طبیعت از زور انسان بیشتر است.
رضا شهبازی در گفت و گو با ایسنا اظهار داشت: مدتی است که تصویر یک سامانه بارشی که از جنوب غرب، جنوب یا جنوب شرق وارد کشور می شود برای مخاطبین پیشبینی های هواشناسی آشنا شده است؛ بخصوص از اسفند ۱۳۹۷ و شروع بارش های سیلابی نامتعارف که بعد از یک دوره خشکسالی حدودا ۲۰ ساله، توازن بارش را در کشور به سمت معمول یا بالاتر از آن کشانده است.
وی افزود: از سویی در تابستان ها رکورد بیشینه دماهای تازه ای ثبت می شود و از طرفی این نوع سامانه های بارشی در حضور نابهنگامشان رکوردهای تازه ای از بارش را ثبت می کنند و سهمیه یک سال بارش تنها در چند ساعت تحویل داده می شود!
شهبازی این پدیده ها را مصداق ناهنجاری هایی ناشی از نتایج تغییر اقلیم دانست که حدودا همه جای کشور را کم و بیش متاثر کرده است و خاطرنشان کرد: اینکه این رویه پایدار می باشد یا مقطعی، هنوز چندان روشن نیست؛ ولی آثار آن حتی در زمان کوتاه قابل ملاحظه است. البته جلگه خوزستان داستان خودرا دارد. یک جلگه بسیار هموار و کم ارتفاع و تشکیل شده از ده ها متر رسوبات ریز دانه "سیلت" و "رس" که با شیب ملایمی به دریا ختم می شود.
مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی، زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی با اشاره به اینکه جدال طبیعت در جنوب جلگه خوزستان برای تصاحب یک "صفر" است، اظهار نمود: صفر ارتفاعی (سطح اساس) در ساحل خلیج فارس و دلتای اروندرود (فاو) بوده که مبنای "صفر" توپوگرافی در سایر بخش های کشور نیز است.
وی با تکیه بر اینکه نیروهای درونی زمین به نفع خشکی زایی عمل می کنند و این نیروهای زمین ساختی دائم جلگه خوزستان را بالا می برند، اضافه کرد: ۴ رودخانه بزرگ "کارون"، "کرخه"، "جراحی" و "زهره" حدود ۱۰ درصد از مساحت کشور را زهکشی می کنند که علاوه بر آب، حجم قابل توجهی از رسوب را وارد این جلگه می کنند. رسوبگذاری در سطح دشت نیز تلاش دیگری برای بالا نگهداشتن تراز جلگه است و باید در نظر داشت که پروسه مشابهی در میان النهرین عراق و تحت تاثیر جریان آب و رسوب "دجله و فرات" نیز در جریان است و تالاب "هورالعظیم" یا "هور الهویزه" محل تلاقی آنها است. جایی که یکی از زیباترین چشم اندازهای فضایی زمین شکل گرفته است:
نمای عمومی از جنوب جلگه خوزستان در پیرامون تالاب شادگان برمبنای ترکیب باندهای (۷قرمز)، (۴سبز) و (۲آبی) ماهواره لندست، سنجنده TMمربوط به خرداد ۱۳۶۹( شهبازی و همکاران ۱۳۹۴)
شهبازی دلیلهای دشواری زهکشی شهرهای جنوبی در شرایط بارش را این گونه توصیف می کند:
بدین سان جلگه ساحلی خوزستان در بندرهای "آبادان"، "خرمشهر"، "بندر امام خمینی" و "ماهشهر" با تراز ارتفاعی ناچیز ولی مهم، در حد ۳ تا ۶ متر از دریا برتری جسته و در جاهای دورتر از ساحل مانند "اهواز" هرچند که تراز ارتفاعی تا ۲۰ متر می رسد ولی درمجموع شیب جلگه خیلی کم بوده و به ندرت از نیم متر در هزار متر (۰.۰۵ درصد) فزونی می گیرد.
جلگه خوزستان بسیار گسترده با شیب بسیار اندک است که هرگونه طراحی هیدرولیک را با چالش مواجه کرده و کار را برای تخلیه و زهکشی دشت و شهرهای ساخته شده در آن، حتی در شرایط معمول سخت می کند چه برسد به زمان بارش هایی این چنینی. ولی ساکنین آن از زمان های بسیار دور علاوه بر آشنایی با ظرفیت های آن که سبب شکل گیری یکی از تمدن های پیشگام در دنیا شده، با محدودیت ها نیز آشنا بودند.
سازه های آبی شوشتر با سابقه ۱۷۰۰ ساله که برای مهندسین، آب یک آزمایشگاه بزرگ واقعی است و یا سامانه گسترده توزیع آب در مخروط آبرفتی "جراحی" پیش از تخلیه آب به تالاب "شادگان" که همه آنها چه از جنبه سازه ای و چه از جنبه سامانه ای و مدیریت منابع آب، همچنان در حال ارائه خدمات هستند. ابتکاراتی که به لحاظ قدمت و ارزش هم سنگ قنات ها هستند، ولی معمولا کمتر به آنها پرداخته شده است.
در دوره معاصر نیز بزرگترین سدهای کشور یا گسترده ترین شبکه های آبیاری و زهکشی کشور، مشرف به این جلگه یا درون آن طراحی و ساخته شده اند. اینها جای تردیدی نمی گذارد که دانش و تجربه آب شناسی و مهندسی آن در همه ابعاد در این منطقه به خوبی شناخته شده است، پس واقعا جای پرسش است که چرا سیل و آبگرفتگی؟ آن هم در خوزستان!
تا اینجا همه چیز در خشکی و بالای "سطح اساس" در دلتای اروند بود، ولی شاید باید از زاویه دیگری نیز به خوزستان نگریست. جلگه خوزستان در بخشی از ساحل شمالی خلیج فارس گسترده شده است. خلیجی که خود حاصل ذوب شدن یخ ها و بالا آمدن آب دریا از حدود ۱۴ هزار سال پیش است.
مراحل مختلف تکامل خلیج فارس پس از آخرین اوج عصر یخبندان
وی خاطرنشان کرد: تخمین زده می شود که حدود ۹۲۰۰ سال پیش آب به ساحل کنونی می رسد (شهبازی و همکاران ۱۳۹۴ ) و از آن هم فراتر می رود. یعنی حدود ۷ تا ۵ هزار سال پیش، دریا بخش جنوبی جلگه خوزستان و آن سوی جلگه در عراق یعنی جنوب بین النهرین را پوشانده است و دشت های ساحلی آن نیز، تالاب هایی انباشته از آب بوده اند (بیتمن و همکاران ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵).
گسترش دشت ساحلی درون جلگه خوزستان در حدود ۷۵۰۰ سال پیش (هیوارت و بیتمن ۲۰۰۷)
مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین شناسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی افزود: در این زمان در بعضی دیگر از پهنه های ساحلی در دنیا مانند سواحل "فلاندرین" در شمال بلژیک و هلند، سواحل "لوییزیانا" و "نیواورلئان" در جنوب آمریکا و دلتای "نیل" در مصر نیز همین اتفاقات رخ داده است. در واقع اینها مناطقی مشابه جنوب جلگه خوزستان هستند که تعدادشان هم زیاد نیست.
وی با تکیه بر اینکه در اسناد تاریخی، این بازه زمانی را مصادف با رخداد سیل و طوفان بزرگ می دانند، توضیح می دهد: رخدادی که در کتیبه های "سومریان" (ساکنین جنوب بین النهرین در حدود ۵۰۰۰ سال پیش) بعنوان پیشینه این قوم، مشابه با روایات طوفان نوح، آمده است که بخشی از آن به شرح زیر است:
"خداوند به زیسودرا اظهار داشت: حرف مرا گوش بده و به دستوراتم عمل کن. سیل بزرگ این سرزمین را در برخواهد گرفت تا نسل بشر را نابود کند."...... بعد از آن: "طوفان و سیل هفت شبانه روز همه جا را فرا گرفت و قایق بزرگ توسط طوفان بر روی پیکره آبی به هر سو کشانده می شد." (برگرفته از کتاب UNDERWORLD اثر هانکوک ۲۰۰۲)".
وی افزود: بهرحال جذابیت تاریخی، کشاورزی، منابع نفتی و صنعت در جلگه خوزستان در ایران سبب شده تا مطالعات زمین شناسی و دیرینه شناسی آن چنان غنی باشد که پیشینه آن به حدود ۲۰۰ سال پیش می رسد. از این مطالعات که بگذریم، به آسانی می توان با یک نگاه به نقشه توپوگرافی دریافت که این منطقه در واقع ادامه بخشی از شمال خلیج فارس است که با درنظر گرفتن تراز سه متری مد اکبر (Tide High) در شرایط کنونی نیز اگر سازه های محافظ نباشند، مساحت قابل توجهی از آن زیر آب می رود؛ پدیده ای که ساکنین منطقه به خوبی می شناسند و حالت معمول آن هر روز در جنوب جاده "آبادان" به "ماهشهر" تکرار می شود.
مدل رقومی پستی و بلندی منطقه
(مناطق سبز روشن هم تراز با "مد اکبر" هستند و مناطق سبز پر رنگ هم تراز با گستره دشت های ساحلی دیرینه منطقه و تالاب های کنونی)
وی چنین ادامه می دهد:
از ۵۰۰۰ سال پیش به این سو یعنی زمانی که سومریان و مصریان باستان آغاز به ساخت تمدن خود کردند، به تدریج و به کمک فرایندهای زمینی (زمین ساختی و رسوبگذاری) خشکی بر دریا غلبه کرد و به تراز صفر کنونی رسید. ولی اینکه آیا باردیگر ممکن باشد که همچین وقایعی تکرار شود، آن هم با عنایت به تغییرات اقلیمی که نشانه های آن بر شمرده شد، حتما جای تامل دارد.
آن چنان که گفته شد در یک دشت هموار که تخلیه آب در شرایط معمول نیز چالش برانگیز است، حال اگر تنها چند سانتی متر آب دریا بالا بیاید، سدی بزرگ در مقابل رودخانه ها ایجاد می کند؛ سدی از جنس خودشان یعنی "آب".
سطح اساس که بالا آمده، موجب سرریز شدن رودخانه ها در دشت می شود. در شهرها نیز همین اتفاق به صورتی دیگر رخ می دهد. کلانشهرها به اندازه یک رودخانه معمولی یا کوچک، فاضلاب تولید می کنند. معادله ساده ای است؛ ورودی ها یعنی بارش سیلابی مستقیم نامتعارف، "بده" یا "دبی" آب رودخانه ها و جریان دائم فاضلاب با تخلیه هماهنگ نیستند. نتیجه می شود آبگرفتگی در شهر در اثر محاسبات نادرست ساختگاه، ترازیابی و ابعاد خروجی ها (کانال یا لوله) و در دشت به صورت طبیعی است.
در خوزستان همیشه آب جریان داشته و حیات آن به آب وابسته است، نه فقط برای شرب، صنعت یا کشاورزی و بلکه این سیلاب ها بوده اند که دشت را درست کرده اند. این طبیعت خوزستان است که آنرا ویژه کرده و خواستگاه تمدن های کهن. خوزستان در بزنگاه(Momentum )تغییر اقلیم قرار دارد. کوچکترین تغییری، آثار و نتایج بزرگ بجای می گذارد و رخدادهای چند سانتی متری، کیلومترها بازتاب و پژواک خواهند داشت (Amplification Environment).
اینجا جایی است که تغییرات خودرا نشان می دهند و انسان هم دیگر بخشی جدا نشدنی از این طبیعت است. هر جامعه ای که بتواند بهتر بشناسد و سریع تر تصمیم بگیرد و خودرا برای مواجهه و سازگاری آماده کند، پیروز این نبرد می شود، در غیر این صورت زور طبیعت از زور انسان بیشتر است.
منبع: madigital.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب